(Eerste publicatie: 12-3-2012)
Wat ook en gevaarlijk beroep was onder Stalin: bergbeklimmer. En was je in 1937 in Moskou schoenpoetser, dan was er ook een lelijke kans dat je 1938 niet zou halen.
Een van de plaatsen waar slachtoffers van de Stalinterreur een kogel in het achterhoofd kregen, was Boetovo, gelegen aan de rand van de hoofdstad. Tussen 8 augustus 1937 en 19 oktober 1938 werden daar ruim 20.000 mensen geëxecuteerd. De grafkuilen werden met zand afgedekt met behulp van een bulldozer, merk Komsomolets.
Karl Schlögel geeft in zijn omvangrijke studie Terreur en droom. Moskou 1937 een sociale ‘dwarsdoorsnee’ van de graven in Boetovo. Naamlozen belandden er naast prominente persoonlijkheden: generaals, sportlieden, piloten, kunstenaars – slachtoffers van op hol geslagen willekeur. Ook werden velen vermoord louter en alleen omdat ze tot een bepaalde etnische groep behoorden.
Opvallend, aldus Schlögel, is het grote aantal in Boetovo geëxecuteerde bergbeklimmers en alpinisten, die net als talloze anderen een rol kregen toebedeeld in de meest fantastische spionagecomplotten. Doordat zij zich vaak ophielden in grensgebieden, internationale contacten hadden en deelnamen aan gemengde expedities, waren zij een extra makkelijke prooi. En het waren niet de minste klimmers, naar enkelen van hen waren toppen in het Tian Shangebergte vernoemd. (Over de vermoorde alpinisten volgt nog een apart stukje).
Door Schlögel werd ik ook gewezen op een kleine etnische minderheid, waarvan de leden in de jaren dertig in Moskou veelal als schoenpoetser hun brood verdienden: de Ajsory of Assyriërs. De christelijke Assyriërs ontvluchtten in 1915 het etnisch geweld in Turkije. Een aantal vestigde zich in Georgië en Armenië, enkele tienduizenden trokken verder naar Rusland. Het Russisch niet machtig, waren ze veroordeeld tot eenvoudig handwerk. Schoenen poetsen en repareren werd hun specialiteit. Ziet u vandaag de dag in Moskou of Sint-Petersburg een kiosk met een schoenmaker, mooie kans dat daar een nakomeling van de Assyrische vluchtelingen uit Turkije in zit.
De Assyrische gemeenschap kreeg in de jaren dertig zware klappen. Hun vereniging werd opgeheven, de leiders geëxecuteerd. Ook de kleine scharrelaars met hun schoenenbedoeninkje werden vermoord, samen met zigeuners, waarzegsters en prostituees. Velen van hen belandden in een naamloos graf in Boetovo.
In Boetoevo vonden na eind 1938 geen executies meer plaats. Wel werd het terrein nog gebruikt voor testritten van het voor Stalin bestemde voertuig, type ZIS-110. De barakken werden ook gebruikt voor krijgsgevangen, later kwamen er nog een sanatorium voor het Ministerie van Binnenlandse Zaken en een vakantiekamp voor de jeugd. In de jaren negentig werden opgravingen verricht. Er werden drie lagen van samengeklonterde stoffelijke resten blootgelegd. Er is nu een gedenkplaats, waarover hier (Engels) en hier (Russisch) meer.
IJshockey op het Rode Plein? Ooit werd er al gevoetbald. Deel 3 - de sportparade van 1936.
(Eerste publicatie: 12-2-2012)
Komt er deze maand een ijshockeywedstrijd op het Rode Plein (zie deel 1)? Het zou kunnen, sportieve festiviteiten aan de voet van het Kremlin zijn niet nieuw. Zo groeiden sportparades op het Rode Plein voor de Tweede Wereldoorlog uit tot een jaarlijks terugkerend fenomeen (zie deel 2). De parade van 1936 kreeg een bijzonder slot: een heuse voetbalwedstrijd op een groot, vilten tapijt.
Liever hadden de machthebbers in de USSR niets met voetbal te maken gehad. De sport trok grote aantallen toeschouwers, die zich onvoorspelbaar gedroegen. Kranten maakten in de jaren twintig en dertig met enige regelmaat melding van opstootjes. Het volk op de tribunes deed niet echt denken aan de nieuwe, voorbeeldige Sovjet-mens. Voetbal was echter al zo populair, dat negeren of verbieden geen optie meer was. De wedstrijd op het Rode Plein, ten overstaan van Stalin en andere hooggeplaatsten, kan gezien worden als de officiële acceptatie.
De wedstrijd ging tussen het eerste en tweede elftal van Spartak Moskou. De spelers – kom daar nog eens om tegenwoordig – naaiden in de nachten voor het duel zelf het gigantische tapijt aan elkaar. Overdag lag de rol, die steeds dikker werd, voor het warenhuis GUM, aan de lange zijde tegenover de Kremlinmuur. Er werden lijnen op aangebracht, inclusief een paar atletiekbaantjes, want ook enkele topatleten mochten hun kunsten vertonen.
Nadat zij waren uitgerend, waren de jongens van Spartak aan de beurt. De planning was: een half uur. Op het Leninmausoleum, naast Stalin, stond Aleksandr Kosarev, de leider van de jeugdorganisatie Komsomol. Hij zou met een wit zakdoekje zwaaien, zodra de Grote Leider tekenen van verveling zou tonen. Dat bleek niet nodig en uiteindelijk balde men er bijna drie kwartier op los. Uitslag: 4-3 voor Spartak 1. Beelden van de wedstrijd zijn hieronder te zien.
Ik kwam nog een andere film tegen, van de eerste sportparade op het Rode Plein na de oorlog. Het is augustus 1945, en daar ligt weer zo’n mooi kleed op het plein. Zou dat hetzelfde kleed zijn als van de voetbalwedstrijd? Het lijkt me onwaarschijnlijk, maar ik ga dat niet uitzoeken. Opvallend is de goede kwaliteit van de opnamen. Die zijn gemaakt met op de Duitsers buitgemaakte filmapparatuur, daar durf ik wel wat onder te verwedden:
IJshockey op het Rode Plein? Ooit werd er al gevoetbald. Deel 2: Fizkoeltoera: de eerste fitnessbeweging uit de geschiedenis.
(Eerste publicatie: 9-2-2012)
Er zijn plannen voor een ijshockeywedstrijd op het Rode Plein. Aanleiding is het veertigjarig jubileum van de fameuze Summit Series tussen Canada en de USSR. (Zie hierover deel 1.)
Het Rode Plein als sportarena – niks nieuws onder de zon. Al vanaf 1919 werden er optochten gehouden van sportieve jongelui. In de jaren dertig groeiden die parades uit tot een jaarlijks terugkerend spektakel, met tienduizenden jonge mannen en vrouwen, die strak geregisseerd voorbijtrokken aan de hoogste leiders van het land. En tussen de colonnes door vertoonden sportlui, meebewegend met hun marcherende kameraden, hun kunsten: boksers in een ring, gymnasten aan een rek, wielrenners op een meerijdende heuvel.
Deze cultus van jeugd, sport en lichamelijk welzijn werd samengevat met het woord fizkoeltoera. Karl Schlögel schrijft in zijn onlangs in vertaling verschenen Terreur en droom. Moskou 1937: “Fizkoeltoera, dat wil zeggen lichaamscultuur, is werken aan jezelf, is de tot de reproductiesfeer behorende kant van het menselijk leven, waarin niets meer aan het toeval mag worden overgelaten. Gezondheid, welbevinden kunnen net zo goed gepland worden als werk, vooral industrieel werk. Fizkoeltoera onderscheidt zich juist van de sport, die een apolitieke vrijetijdsbesteding is, doordat ze een maatschappelijk doel (het behoud en de verbetering van de gezondheid voor het arbeidsproces) dient, en ook doordat ze in een gemeenschap, gezamenlijk, collectief wordt beoefend. (…) Fizkoeltoera is de eerste fitnessbeweging uit de geschiedenis en daarmee geheel en al een fenomeen van de opkomende massamaatschappij.”
Hieronder een reportage met beelden uit 1937 en 1938. Duidelijk wordt dat fizkoeltoera in die jaren ook nadrukkelijk een militaristische component had. Het lied dat klinkt, komt uit de film Если завтра война (Als het morgen oorlog is) uit 1937. Op de twee spandoeken op 1.16 staan twee regels uit het lied: Если завтра война, будь сегодня к походу готов (Als het morgen oorlog is, wees dan vandaag gereed voor de veldtocht).
De openingszin mag er trouwens ook zijn: De Sovjet-geheimedienst is het zwaard en het schild van de dictatuur van het proletariaat! Mooi ook zijn de sporttrofeeën op een soort lopende band (3.15). En kijk eens naar de bevallig wuivende dameshandjes op 3.27. Wat mij ook bevalt (ik zit wel eens achter een drumstel) is het zinnetje op 3.52: Barabani silnej, barabantsjik! (Sla harder op de trom, trommelaar!). En op 4.12, het peloton op een colletje! Niet van de buitencategorie, maar toch.
Over de parade van 1937 verscheen in 1938 een documentaire, die in heel de Sovjetunie werd vertoond. De titel was veelzeggend: Сталинское племя: Stalins stam. Schlögel: “Op een bepaalde manier was de parade van de fizkoeltoerniki daadwerkelijk de parade van de na de Oktoberrevolutie geborenen, van de postrevolutionaire jeugd, van de jeugd van ‘Stalins stam’ ”
Gelja Markizova en de gelukkige kinderjaren onder Stalin
(Eerste publicatie: 17-11-2010)
Het tijdschrift Bolsjoj Gorod liet onlangs 26 nabestaanden van slachtoffers van de Stalinterreur aan het woord. (Ik schreef er hier al over.) Eén van die nabestaanden was Darja Andrejeva. U ziet haar staan op de foto hierboven. Darja vertelde over haar overgrootvader Ardan Markizov en diens dochter Gelja (Darja’s grootmoeder). Op de foto staat Darja met in haar handen een portret van overgrootvader Ardan:
Ik las het verhaal van Darja en begreep meteen wie haar grootmoeder Gelja was: één van de iconen van de Sovjet-propaganda. In januari 1936 reisde Gelja met vader Ardan – een hoge functionaris uit Boerjatië – naar een landbouwcongres in Moskou. Gelja had bloemen voor Stalin bij zich. Ze verveelde zich dood tijdens de toespraken en besloot uiteindelijk maar gewoon op Stalin af te stappen. Het resultaat was onderstaande foto, die op de voorpagina van de landelijke kranten belandde. De kop bij het artikel luidde:“Bedankt kameraad Stalin voor onze gelukkige kinderjaren”. Gelja werd in één klap beroemd. Haar foto met de leuze over de gelukkige kinderjaren verscheen als poster in een miljoenenoplage. Beeldhouwer Georgi Lavrov maakte een compositie, waarvan duizenden kopieën werden neergezet in scholen en op pleinen.
Maar dan, in 1937, wordt Gelja’s vader Ardan gearresteerd op beschuldiging van spionage voor Japan. Een jaar later wordt hij geëxecuteerd.
En toen was er een probleem: Stalin die op miljoenen posters en op scholen en pleinen staat afgebeeld met de dochter van een vijand van het volk om zijn nek! Er wordt een simpele oplossing bedacht: Stalin, zo luidt nu de officiële versie, staat daar niet afgebeeld met Gelja Markizova, maar met Mamlakat Nachangova, een pioniertje dat een Leninorde had ontvangen voor haar prestaties tijdens de katoenoogst. Dat het meisje op de foto daar iets te klein voor was, nou ja. Mamlakat, zo luidde de uitleg, was in haar jongste jaren een keertje bij Stalin op bezoek geweest en toen was die foto genomen. Waar nodig, werd op de postamenten van de standbeelden de naam Gelja vervangen door Mamlakat.
Gelja’s moeder overlijdt al snel (volgens Gelja vermoord door de geheime dienst), Gelja wordt opgevangen door familie, die haar een andere achternaam geeft: Dobrejeva. Het vergaat haar verder niet slecht. Ze kan studeren, trouwt met een Russische diplomaat en woont enige tijd in India. In 2004 wordt ze in Moskou opgespoord door de Wit-Russische documentairemaker Anatoli Alaj. Die neemt een interview met haar op. Hij maakt een afspraak voor een tweede gesprek, maar dat komt er niet meer. Gelja Dobrejeva/Markizova overlijdt op 11 mei 2004 tijdens een vakantie in Turkije.
De voornaam van Gelja was overigens voluit Engelsina (naar Friedrich Engels). De documentaire van Alaj heb ik niet kunnen vinden.
Robert Robertson, de "pikzwarte beschermeling van Stalin"
(Eerste publicatie: 1-12-2009)
Weet alles maar eens van tevoren in je leven…
Robert Robinson is een zwarte Amerikaan, arbeider in Detroit. Eind jaren twintig – het is crisis in zijn land, alom vallen ontslagen – emigreert hij, net als duizenden andere Amerikaanse arbeiders, naar de Sovjetunie. Hij belandt op de tractorfabriek van Stalingrad.
In Stalingrad krijgt hij te maken met racisme van zijn mede-immigranten. Op straat wordt hij bedreigd door twee Amerikanen, een zekere Lewis en Brown: “You have twenty-four hours to leave this place or you’ll be sorry”. Er ontstaat een vechtpartij, Lewis en Brown worden opgepakt, er komt een rechtszaak. Collega’s van de twee arrestanten richten een steuncomité op. “What they are trying to do with this trial is to force on us something no white American will stand for: social equality with the colored race”, noteert een Amerikaanse verslaggever.
Lewis en Brown worden door de rechtbank het land uitgezet. Zij lijken de verliezers en Robert Robinson de winnaar, maar in werkelijkheid is het andersom. Hun uitzetting redt Lewis en Brown het leven. Ze ontkomen aan de Stalinterreur die talloze Amerikaanse immigranten vermorzelt. Hun collega’s die achterblijven, zitten in het land gevangen (vaak zijn hun paspoorten ingenomen), worden opgepakt en verdwijnen voorgoed in de Goelag.
Robinson wordt een soort propaganda-pop. Hij wordt gekozen in de Moskouse stadssovjet, als bewijs dat kleur in de USSR géén obstakel is voor succes. Het maakt hem in de ogen van de Amerikanen onbetrouwbaar, de ambassade weigert hem een nieuw paspoort. Time Magazine noemt hem in 1934 de pikzwarte beschermeling van Josef Stalin.
De kampen blijven Robinson bespaard, maar hij kan geen kant meer op. Pas in 1973 weet hij te ontsnappen, wanneer hij toestemming krijgt voor een vakantie in Oeganda. Hij krijgt zijn Amerikaans staatsburgerschap terug en vestigt zich in Virginia.
Bovenstaand verhaal komt uit The Forsaken. From the Great Depression to the Gulags: Hope and Betrayal in Stalin’s Russia van Tim Tzouliadis. Ik schreef er al eerder over. Robert Robinson schreef het boek Black on Red. My 44 years inside the Soviet Union.
Bewaar uw oude boeken uit de USSR! Een financieel ongelukje rond het pakijs.
(Eerste publicatie: 18-1-2009)
We borduren nog even voort op het arctische thema uit mijn vorige stukje. Al wordt dit een heel ander verhaal, met een voor mij wat wrange ontknoping.
Begin jaren negentig kocht ik in een Moskous antiquariaat een mooi boek over de legendarische reddingsactie van de bemanning van de Tsjeljoeskin. Het schip kwam in 1933 vast te zitten in het ijs. Het hele land volgde de reddingsoperatie, die tot een waar heldenepos werd uitvergroot. Het boek, getiteld Een heroïsch epos, kostte me zo’n 100 gulden.
Op de een of andere manier was het boek bij mij niet op z’n plek. Mijn belangstelling gaat meer uit naar de jaren vijftig, al zag ik wel dat het een apart boek was, met bijzondere illustraties (het ingenaaide vaantje zie ik nog voor me …). Ik stapte twee jaar later naar een Utrechts antiquariaat. Dat bood me 200 gulden. Ik vond dat een prima deal en nam afscheid van Een heroïsch epos.
Gisteren trof ik een exemplaar van Een heroisch epos bij een internet-antiquariaat. Duidelijk in slechtere staat dan het mijne van vijftien jaar terug. Prijs: 1.250 dollar. Er stond nog een regeltje bij: Auction records: Christie’s April 2008 sold for 12.500 dollar… ( (Update: viif jaar later wordt er een ander exemplaar aangeboden, duidelijk minder luxe, met een blauwe omslag Prijs: 995 dollar.)
Ik zocht verder. In december bleef het boek bij veilinghuis Bloomsbury onverkocht, bij een richtprijs van 4.000-6.000 dollar. (De credietcrisis, wat u zegt.) Zou het echt om steeds hetzelfde boek gaan? Dezelfde druk? Ik denk het wel. Hooguit staat in die duurdere exemplaren nog een bijzondere opdracht, van de bemanning, of misschien wel van Stalin.
Ja mensen, als je maar gezond bent.
(Hoeveel deze postzegel waard is, weet ik niet, en ik ga het niet uitzoeken ook.)